Cysterskim szlakiem

Podczas powrotu z wakacyjnego wyjazdu w 2007 roku zaintrygowała nas nietypowe zwieńczenie wieży kościelnej w Koprzywnicy. Jak się później okazało był to obiekt pocysterski. 

Zakon utworzony został w 1098 r. przez św. Roberta, poprzez oddzielenie się grupy mnichów od benedyktynów. Nazwa zakonu pochodzi od słowa Cistertium - łacińskiej nazwy pierwszego klasztoru cysterskiego. która pochodzi od sformułowania cis tertium lapidem - "przy trzecim kamieniu (milowym). Obecnie miejscowość nosi nazwę Cîteaux. Reguła cysterska dążyła do naśladowania Chrystusa przez propagowanie ewangelicznej prostoty i praktyki ubóstwa. Ówczesny cysters był pokutnikiem, który odsuwa się od świata doczesnego, żyjąc w samotności. Te surowe postanowienia zostały złagodzone w 1152 r. i w roku 1190. Dużą rolę w życiu cystersów odgrywały ustalenia zapadające na zebraniach kapituły generalnej,w której główną rolę pełnili archiopat głównego klasztoru w Cîteaux oraz opaci czterech pierwszych filii: La Ferté, Pontigny, Clairvaux i Morimond. Corocznie, w dniu 14 września wszyscy opaci cysterskich klasztorów mieli obowiązek stawić się w Citeaux przed kapitułą generalną, która miała absolutną władzę sądowniczą i ustawodawczą nad cystersami. Przybycie z odległych filii nie było sprawą prostą. Łączyło się ono z długą i niebezpieczna podróżą. Musiały więc istnieć istotne przyczyny dla takiego polecenia tym bardziej,że niepodporządkowanie się decyzjom kapituły generalnej karano ekskomuniką. Nie wykluczam,że kapituła generalna, niezależnie od rozstrzygania spraw duchowych była miejscem „transferu technologii”. W odosobnionych opactwach opracowywano nowe metody przetwarzania surowców i płodów rolnych, które jak nietrudno się domyślić, jako podstawy źródeł dochodów zakonu były pilnie strzeżone przed dostaniem się w niepowołane ręce a ich ekspansja w ramach zakonu było sprawą pierwszoplanową. Wzajemne coroczne kontakty zapewniały kontrolę przestrzegania reguł zakonu pozwalając równocześnie na szybką wymianę wiedzy potrzebnej w hodowli bydła, ryb, w rolnictwie, w budownictwie czy w produkcji win. W miarę rozwoju zakonu zwyczaj corocznych spotkań został przeniesiony na niższe szczeble i opaci klasztorów filialnych raz do roku musieli odwiedzić klasztor macierzysty. Mnisi osiedlali się przeważnie w miejscach oddalonych od osad, w lasach lub w bagnistych dolinach. Pojawienie się cystersów prowadziło do szybkiego do wzrostu gospodarczego w okolicy. Nie musieli więc martwić się o zakładanie filii. To szlachta, książęta a nawet władcy różnych zakątków Europy sami zabiegali o ich przybycie. Po koniec XIII stulecia cystersi mieli już około dwóch tysięcy opactw w całej Europie, które powstawały jako kolejne filie istniejących wówczas opactw. Zakładanie filii było obwarowane szeregiem wymogów. Wymagano aby dobra ziemskie klasztorów oddalone były od siebie o dwie mile galijskie (~ 10 km) a siedziby klasztorów o co najmniej o 10 mil galijskich (~ 50 km). Po prośbie właściciela terenu o założenie klasztoru komisja złożona z opatów klasztorów położonych w sąsiedztwie udawała się na teren proponowanego nadania aby ocenić sytuację. Sprawdzano jakość gruntów, możliwości czerpania zysków z dóbr naturalnych i sił przyrody oraz czy teren nie jest obciążony długami lub zapisami na rzecz osób lub innych zakonów. Po spisaniu stosownych dokumentów na miejscu przyszłego klasztoru rozpoczynano budowę muru odgradzającego teren klasztorny od otoczenia. Wewnątrz ogrodzenia stawiano pomieszczenie dla furtiana, dormitorium z pokojem gościnnym, pomieszczenie dla ksiąg zakonnych, w którym przechowywano Biblię, księgi mszalne i dokumenty określające zasady reguły klasztornej. Księgi zakonne przygotowywano w skryptorium klasztoru macierzystego. Po tych przygotowaniach na miejsce przybywało 12 mnichów oraz opat.Początkowo reguł wymagała aby zakonnicy wszystkie prace wykonywali samodzielnie. Kiedy jednak zaczęły pojawiać się jednorazowe nadania przekraczające nawet 1000 ha ziemi stało się to niemożliwe. Wkrótce cystersi uzyskali prawo korzystania z pracy chłopów i konwersów, czerpania zysków z dzierżawy ziemi i pobierania dziesięcin. Szczyt ówczesnej popularności zakonu związany jest z osobą św. Bernarda, który w roku 1112, wraz z grupą krewnych i rycerzy wstąpił do klasztoru w Citeaux. Gdy umierał w roku 1153, w Europie działało już 350 cysterskich klasztorów. Pierwsze klasztory na dzisiejszych ziemiach Polskich powstały w połowie XII wieku w Łeknie w pobliżu Wągrowca i w Brzeźnicy (dzisiejszy Jędrzejów). W drugiej połowie XII w. powstało kolejne siedem opactw. W XIII w. założono pierwszy w Polsce klasztor żeński w Trzebnicy oraz czternaście kolejnych klasztorów. 

Lektura historii zakonu przyniosła informację,że w stosunkowo niewielkiej odległości od Pilicy znajduje się kilka cysterskich opactw. W księgach święceń znalazłem dwóch cystersów o pilickim rodowodzie:

Koprzywnica: Joannes Joannis Pilcensis [de Pilcza] - subdiakon * od 11. 6.1588, diakon ** od 18.3.1589

Jędrzejów: Albertus Wenceslai Hanuskowic Pilcensis - akolita *** od 21. 9.1612, subdiakon od 22.3.1613. W historii jędrzejowskiego kościoła pojawił się jeszcze jeden pilicki akcent. O. Jukundyn Czerwonka, gwardian pilickiego klasztoru franiszkanów w latach 1841-1842 i późniejszy prowincjał, po śmierci ostatniego opata jędrzejowskiego, Wawrzyńca Drzewieckiego,od lutego 1829r. , przejął obowiązki duszpasterskie w tutejszym kościele.

*Subdiakonat-święcenia te przyjmowali wszyscy kandydaci do kapłaństwa składając przyrzeczenia życia w celibacie i odmawiania brewiarza.
** Diakon - jest pierwszym z trzech stopni sakramentu święceń (kolejno: diakonat, prezbiterat i biskupstwo). Diakoni są powoływani, by  wspierać kapłanów. Nie wykonują funkcji typowo kapłańskich, jak celebrowanie mszy świętej, rozgrzeszanie i namaszczanie chorych.
*** Akolitat - termin ten pochodzi od greckiego słowa "akólouthos" - "towarzyszący, idący za kimś". Do 1972 w kościele łacińskim było to ostatnie z czterech tzw. święceń niższych udzielane kandydatowi do kapłaństwa w czasie formacji seminaryjnej.