Folwarki

Pierwsze folwarki powstawały od XII wieku w dobrach kościelnych i klasztornych kiedy to rosnące zapotrzebowanie na zboże spowodowało powstanie gospodarstw rolnych nastawionych na masową produkcję rolną i hodowlaną. Siłę roboczą stanowili chłopi pańszczyźniani.Do końca XVIII wieku folwarki były podstawą znaczenia gospodarczego i politycznego szlachty. Na przełomie XVII i XVIII wieku doszło do kryzysu gospodarki folwarcznej, wywołanej spadkiem cen produktów rolnych. Nie udało się go przezwyciężyć mimo powiększania areału gospodarstw i wymiaru pańszczyzny. Z uwłaszczeniem chłopów miejsce folwarku pańszczyźnianego zajął folwark oparty na najemnej sile roboczej. W Polsce kres gospodarce folwarcznej położył w Polsce dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego o reformie rolnej z 6 września 1944r.

Na typowym folwarku szlacheckim sam właściciel zarządzał gospodarstwem. Pomagał mu włodarz,zwany również dwornikiem, który sprawował nadzór nad czeladzią i chłopami pańszczyźnianymi. Włodarzem był zazwyczaj chłop zwolniony z wszystkich powinności wobec pana. Jego zadaniem było również zbieranie informacji o nastrojach pracowników co nie przysparzało mu popularności. Nadzór nad kobietami zatrudnionymi na folwarku sprawowała dworniczka, zwana również dworką. Najczęściej funkcje tą sprawowała żon włodarza. Niższym oficjalistą, nadzorującym pracę chłopów był karbowy, który rozliczał ich z ilości wykonanej pracy. Karbowy wykonywał na kiju nacięcia, karby, odzwierciedlające ilość wykonanej pracy. Po nacięciu karbów kij rozłupywano wzdłuż na dwie części ,tak aby karby były widoczne na obu częściach. Jedna część pozostawała u karbowego, a druga u chłopa wykonującego pracęco zabezpieczało 'dokumentację” przed sfałszowaniem zapisu. Na większych folwarkach spotykało się dość pisarzy, podstarościch, niejednokrotnie wywodzących się z biednej szlachty. Bezpośrednio na folwarku mieszkała czeladź folwarczna, która mogła liczyć od kilku do kilkudziesięciu osób. Czeladź wywodziła się z ludzi luźnych, członków rodzin kmieci i zagrodników i nie posiadała ziemi ani gospodarstw. Czeladź otrzymywała wynagrodzenie w naturze oraz w postaci drobnych sum pieniędzy. Pasterze bydła i świń,owczarze oraz dziewki folwarczne wykonujące lżejsze prace w kuchni, przy krowach czy pieleniu warzyw otrzymywali kilkadziesiąt groszy rocznie co w przybliżeniu odpowiadało cenie pary butów. Grupę czeladzi żywiącą się w kuchni dworskiej nazywano wiktownikami. Ordynariuszami nazywano tę część czeladzi folwarcznej, która prowadziła własne gospodarstwa domowe i posiadała chaty nazywano ordynariuszami. Otrzymywali oni wynagrodzenie w postaci produktów rolnych. Rataje czyli oracz czasami mieszkali poza folwarkiem we własnych domostwach. Ich pozycja zależała od liczby wołów, którymi pracowali. Parobcy używani byli do wszelkiego typu prac polowych.

Dokumenty dotyczące dziejów Pilicy wymieniają liczne folwarki. Niestety dotyczące ich informacje są fragmentaryczne.Połozone w pobliżu siebie folwarki Owczarnia, Biskupice, Bergerówka i Podworze opisane zostały poniżej jako samodzielne obiekty. Nie można jednak wykluczyć,że niejednokrotnie opisy dotyczą  terenów samych obiektów występujących w róznych latach pod innymi nazwami.

BERGERÓWKA

1802: Folwark kupił Michał Grabiański.

1870 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego wymienia tutejszy folwark w składzie dóbr Pilica

1872: Folwark liczy 224 morgi i 30 mieszkańców

1875 Protokół Dyrekcyjny Opisu Dóbr Pilica wymienia tutejszy folwark.

1894: Dobra pilickie nabył Zdzisław Puchała. W skład wchodził folwark Bergerówka dzierżawiony przez Teodora Woźnickiego.

1912/13 Kółko Rolnicze wykupiło folwark Bergerówka i 50 mórg ziemi zakładając gospodarstwo „W dal” o czym donosiła ówczesna prasa.

Zakładamy pierwszą placówkę drogą wkładów, nawet w postaci przyrządów odpowiednich dla spółnoty. Spólnota nasza ma być gospodarką rolno przemysłową,gdyż tylko taka może być placówką niezależną ,oprzeć się konkurencji i dać to,czego człowiek wymaga od przyrody i techniki. Pracę będziemy się starali uprościć,ulżyć i udoskonalić przez zastosowania odpowiednich przyrządów i maszyn jak również przez odpowiedni jej podział.

...z wiosna br. zamierzają rozpocząć postępową uprawę roli (np. grządkową uprawę zboża) mleczarstwo,ogrodnictwo,następnie zamierzają założyć tartak,a dla kobiet stosowne działy pracy...

BISKUPICE

1581

Do tego roku drogą wykupu lub odebrania ziemi chłopom weszły w skład folwarku Biskupice cztery łany należące dotąd do wsi Biskupice

1610/1611

Stanisław Padniewski zapisał klasztorowi św.Augustyna z Zarzecza:

pusty folwark,z polem i ogrodami z dawna do kościoła należący mianowicie łan pola zw.Gawłowskie między polami Leksowskiem i Jaszowskiem od drogi Lelowskiej do granic dzwonowieckich.

1613

Książę Jerzy Zbaraski nabył od spadkobierców Stanisława Padniewskiego dobra pilickie, które obejmowały folwark Biskupice.

1802

Biskupice zostały sprzedane na licytacji. Nabyła je Teodora Kownacka.

1860

Księgi metrykalne wymieniają zamieszkałego w Biskupicach ekonoma Roberta Schoena

1867

Funkcjonował tutaj młyn parowy, którego nadzorcą był Edmund Schirmer.

1867

Jako mieszkańcy Biskupic wymienieni są Gustaw Rothert, plenipotent dóbr i Gustaw Nordmann, administrator dóbr.

1870

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego wymienia tutejszy folwark w składzie dóbr Pilica

CISOWA

Tutejszy folwark wymieniony jest w roku 1870

CZARNY LAS

1870

Wymieniony jest folwark Czarny Las a w dwa lata później wchodząca prawdopodobnie w jego skład karczma „Czarny Las" licząca 20 mieszkańców i 120 mórg ziemi.

1861-63

W księgach metrykalnych wymieniony jest Karol Fryderyk Dawid leśniczy w Czarnym Lesie

1866

W księgach metrykalnych wymieniony jest Gustaw Herzog gorzelany zamieszkały w Czarnym Lesie.

1866

W księgach metrykalnych wymieniony jest Wilhelm Obst leśniczy w Czarnym Lesie

1870

Folwark jest wymieniony w składzie dóbr Pilica

1905

Po tej dacie Czarny Las nie jest już wymieniany jako samodzielny przysiółek czy folwark.

DOBRA

1581

Od 1490 roku ubyły 2 łany, które drogą wykupu lub odebrania ziemi chłopom stały się własnością folwarku.

1790.

Wg opisu topograficznego z 10 października w skład posiadłości Teodora Wessla wchodziła Dobra,którą miał wówczas w arendzie Jacek Pakosławski

1857

Rządcą był Juliusz Werner, lat 34,żonaty z Karoliną.

1860

Rządca był Wilhelm Luer, lat 44.

1861

Karbowym był Michał Wojnarowski.

1863

Ekonomem był Karol Gottfryd Richter, lat 44.

1867

Gorzelanym był Ludwik Manske.

1867

Karbowym był Michał Kapproth.

1870

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego wymienia tutejszy folwark w składzie dóbr Pilica

1874

Majątek Moesów został sprzedany L.Epsteinowi. W folwarku Dobra pracowała gorzelnia w której wyprodukowano 4200 wiader wódki wartej 20 000rs.

1875

Protokół Dyrekcyjny Opisu Dóbr Pilica wymienia tutejszy folwark

1894

Folwark jest wymieniony w składzie dóbr pilickich

DOBRAKÓW

1453

Potwierdzone jest istnienie w Dobrakowie folwarku.

1789

Dobra wsiów...Dobraków... dawniej do krzesła województwa krakowskiego należące a teraz w posesyi dożywotniej za przywilejem JW Janowi Ośmiałowskiemu

ok.1791

Dzierżawcą był Łempicki a ekonomem Łapanowski.

1827

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego Wymienia wieś i folwark w gminie i parafii Kidów. Było tutaj łącznie 86 domów i 471 mieszkańców.

1867

Rozległość folwarczna wynosiła 650 mórg.

DZWONOWICE

1659

Budynek przed dwiema laty przez ogień pioronowy zniesiony, jeszcze dotychczas nie jest inny na miejsce tego postawiony.64 łanów 4 i 1/2 kmieci 10 jeden uszedł 4 zagrodników, krów dojnych w folwarku 5, cieląt dwoje, stadnik 1, świń pospolitych 5.

1851

W marcu ukazało się ogłoszenie o sprzedaży:

...starych budowli po zniesionym folwarku do których w czasie kolonizacyi została wydzielona osada większa włościańska. Szacunek budowli czyni rs.104 kop.83... osada powyższa z budowlami bez zasiewów stanowić będzie wieczystą dzierżawę,za opłata czynszu z gromadą do dworu Szyce...

ENGLISZÓWKA

W latach 1870 i 1894 folwark wymieniony w składzie dóbr pilickich.

GIEBŁO

1613

28 lutego książę Jerzy Zbaraski nabył dobra pilickie od spadkobierców Stanisława Padniewskiego,Filipa,Marcina i Wojciecha Padniewskich,płacąc 35 000 florenów. Dobra te obejmowały Giebło z folwarkiem.

GULZÓW

1860-61

Ekonomem był Fryderyk Benicke.

1870

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego wymienia tutejszy folwark w składzie dóbr Pilica.

1875

Protokół Dyrekcyjny Opisu Dóbr Pilica wymienia tutejszy folwark.

1894

Folwark pojawia się jeszcze w dokumentach.

KĄPIOŁKI

1905

Folwark w Kapiołkach pojawia się w dokumentach.

KOCIKOWA

1870

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego wymienia tutejszy folwark w składzie dóbr Pilica

ŁAZY

Folwark w poblizu Siadczy. Składał się z 3 budynków murowanych i jednego drewnianego. Liczył 218 mórg gruntów ornych i ogrodów oraz 8 mórg nieużytków.

MOKRUS

1870

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego wymienia tutejszy folwark w składzie dóbr Pilica.

OWCZARNIA

1581

Wieś liczy 5 łanów. Od 1490 roku ubyły 4 łany,które drogą wykupu lub odebrania ziemi chłopom stały się częścią folwarku Biskupice.

1848

Dwukrotna klęska gradobicia i pożar folwarku Owczarnia.

1872

Folwark liczy 936 mórg i 40 mieszkańców.

1870

W dokumentach wymieniony jest folwark Owczarnia.

1905

W dokumentach wymieniona jest resztówka Biskupice.

1859

W Owczarni mieszka ekonom Fryderyk Benike liczący lat 40.

1866

Dzierżawca folwarku był Adolf Koszella.

1867

Rządca był Robert Saasins.

1870

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego wymienia tutejszy folwark w składzie dóbr Pilica

1875

Protokół Dyrekcyjny Opisu Dóbr Pilica wymienia tutejszy folwark

1894

W dokumentach wymieniony jest folwark Owczarnia.

PODWORZE

1613

Akt sprzedaży Pilicy księciu Jerzemu Zbaraskiemu wymienia Pilicę z folwarkiem Podworze.

PRZYCHODY

XV w.

Wieś należy do kasztelana J.Pileckiego. Łany kmiece dają dziesięciną klasztorowi św.Andrzeja w Krakowie. Jest młyn,karczma ,zagrodnicy,folwark z którego dziesięcinę oddawano biskupowi krakowskiemu.

1529

Do plebana, Stanisława z Pilczy, należy dziesięcina snopowa z ról folwarcznych w w Przechodach wynosząca 3 grzywny.

1611

Dziesięcina folwarczna z Przychodw należy do pilickiego archidiakona.

1613

W datowanym 28 lutego dokumencie sprzedaży dóbr pilickich księciu Jerzemu Zbaraskiemu wymieniona jest wieś Przychody z folwarkiem.

1783

W folwarku Przychody zasiewy obejmowały żyta ozimego- 60 korcy pszenicy-5 korcy jęczmienia, 6 korcy i 1/4 owsa, 45 korcy grochu, 3 ćwierci tatarki, 50 korcy 3 ćwierci konopi.

1874

Tutejszy folwark składał się z 10 budynków murowanych i 5 drewnianych. Liczył 617 mórg ziemi, z czego grunty orne i sady zajmowały 454 morgi, łąki 37, pastwiska 35, akweny wodne 1, lasy 56, nieużytki 29 mórg, wieczyste dzierżawy 5 mórg.

SIADCZA

1470-80

Bracia Przedbor, Zbigniew i Jan z Siadczy herbu Jelita są tenutariuszami Dobrakowa trzymając tam 2 folwarki po 1 łanie każdy,

1529

Do plebana, Stanisława z Pilczy, należy dziesięcina snopowa z ról folwarcznych w Siadczy warta 1 grzywnę.

1581

Wieś Sziadcza ,(Siadki) w parafii Kidów jest własnością Mikołaja Padniewskiego i liczy łanów kmiecych .2. Jeden łan jest w posiadaniu Soleckiego. Dziesięcina folwarczna przeznaczona jest dla pilickiego archidiakona

1613

28 lutego książę Jerzy Zbaraski nabył dobra pilickie od spadkobierców Stanisława Padniewskiego,Filipa,Marcina i Wojciecha Padniewskich,płacąc 35 000 florenów. Dobra te obejmowały Siadczę z folwarkiem i młynem.

1887

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego wymienia wieś Siadcza i przynależne do niej folwarki Siadcza i i Łazy. Folwark Siadcza obejmował 14 budynków murowanych i 2 drewniane. Stosowano płodozmian 6 i 10-polowy. Liczył 996 mórg,w tym:

-grunty orne i ogrody-556 mórg,

-łąki 16 mórg,

-pastwiska 45 mórg

-las 97 mórg,

-obszar sporny 10 mórg

-nieużytki 46 mórg

SŁAWNIÓW

1870 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego wymienia tutejszy folwark w składzie dóbr Pilica.

SMOLEŃ

1611

Dziesięcina folwarczna przeznaczona była dla pilickiego wikariusza.

1876

folwark Smoleń liczył 691 mórg,w tym: grunty orne i ogrody mórg 248, pastwiska mórg 2, lasu mórg 396, nieużytków mórg 45; budynków murowanych 1, drewnianych 6; las nieurządzony. Pokłady kamienia wapiennego.

1877

Leon Epstein nabył folwark nabył od Hubickich i włączył do dóbr Pilica.

1860-66

W dokumentach wymieniony jest leśnik Karol Richter.

1866

W dokumentach wymieniony jest Karol Dawid leśniczy

SIAMOSZYCE

Brak bliższych informacji.

SIERBIOWICE

Brak bliższych informacji

STRZEGOWA

Brak bliższych informacji

SZYCE

Według lustracji z lat 1659-64:

Dwór ten wszytek porządnie nakryty, żadnej ruinej nie znać. Krów dojnych w tym folwarku no 8 ..Bydlnik 1, cieląt rocznych dwoje,świni pospolitych nro 65 łanów kmieci 12, zagrodników z gajowym-9

1851

W marcu ukazało się ogłoszenie o sprzedaży starych budowli po zniesionym folwarku do których w czasie kolonizacyi została wydzielona osada większa włościańska. Szacunek budowli czyni rs.104 kop.83... osada powyższa z budowlami bez zasiewów stanowić będzie wieczystą dzierżawę,za opłata czynszu z gromadą do dworu Szyce...

SZYPOWICE

Po raz pierwszy folwark wymieniony jest w roku 1659

WIERBKA

1453

Wieś była w składzie dóbr pilickich kasztelana krakowskiego Jana Pileckiego. Dokument wystawiony przez biskupa Zbigniewa Oleśnickiego, wymienia tutejszy folwark

1611

Dziesięcina folwarczna z Wierbki przeznaczona była dla pilickiego archidiakona.

poł XIX w.

II połowa XIX wieku:

folwark Wierbka należący do dóbr Pilica miał 56,5 mórg gruntów ornych, 75 mórg łąk, 186 pastwisk, 6 nieużytków.

1858

Wymieniony jest Wilhelm Meyer - erygator l.25

1864

Wymieniony jest Michał Kapproth - karbowy

1866

Wymieniony jest Bennon Gumpert - rządca

1870

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego wymienia tutejszy folwark w składzie dóbr Pilica . Ma on 56 i 1/2 mórg roli ornej,75 mórg łak,186 mórg pastwisk, 6 mórg nieużytków.

1875

Protokół Dyrekcyjny Opisu Dóbr Pilica wymienia tutejszy folwark

ZARZECZE

1870

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego wymienia tutejszy folwark w składzie dóbr Pilica

ZŁOŻENIEC

Bliższych danych brak