Pilickie "pradzieje" ojców reformatów
O Pilicy » Legendy-Opowieści-Tajemnice » Pilickie "pradzieje" ojców reformatów
PILICKIE "PRADZIEJE" OJCÓW REFORMATÓW
Habitowy zakon żebrzący reformatów, czyli Braci Mniejszych Ściślejszej Obserwancji, powstał w XVI wieku przez oddzielenie się od zakonu bernardynów części zakonników, którzy poszukiwali innych, doskonalszych dróg realizowania ideałów franciszkańskich. Zakonnicy tego zgromadzenia wiedli za murami klasztoru życie poświęcone modlitwie i liturgii, a szczególnym kultem otaczali świętych Franciszka z Asyżu, Antoniego z Padwy i Piotra z Alkantry. W 1621 r. przybył do Polski o. Aleksander z Padwy, mianowany przez papieża Grzegorza XV komisarzem apostolskim dla założenia franciszkańskiej „ściślejszej obserwancji”. 3 czerwca 1623 r. w czasie kapituły w Zakliczynie n. Dunajcem, o. Aleksander założył dwie kustodie (prowincje w początkowym okresie): małopolską p.w. Matki Bożej Anielskiej oraz wielkopolską p.w. św. Antoniego. Do kustodii małopolskiej weszły trzy klasztory: w Gliwicach, Zakliczynie i Wieliczce. Do 1633 r. przyjętych dołączyły dalsze fundacje: w Bieczu, Krakowie, Solcu nad Wisłą, Kazimierzu, Przemyślu, Lwowie i Stopnicy. Do Krakowa reformaci przybyli w 1625. Działały tu już trzy zakony franciszkańskie a rok wczesniej miasto wydało przepis zakazujący stawiania kościołów i klasztorów w obrębie murów miejskich. Przybysze trafili na przedmieście Garbary. U wylotu dzisiejszej ul. Kapucyńskiej, naprzeciw kościoła św. Anny, w pobliżu furtki Żydowskiej w murach, Krystyna ze Zborowskich Grochowska, wdowa po rotmistrzu Wojciechu Grochowskim, ofiarowała im pod budowę kościoła plac kupiony od Michała Sędziwoja.Reformaci wypracowali charakterystyczną dla siebie architekturę sakralną. Wznosili nieduże, jednonawowe świątynie, zazwyczaj bez kaplic i wież, z dość skromną dekoracją. W ołtarzu głównym najczęściej umieszczany był krucyfiks a przed kościołem stawiano Stacje Drogi Krzyżowej w formie kapliczek. W 1628 r. poświęcony został kamień węgielny pod budowę kościoła. W latach 1628 - 1640 trwała budowa, z drewna, kamienia i cegły, klasztoru i kościółkapod wezwaniem św. Kazimierza, ukończona dzięki ofiarności Zuzanny Amendówny, bogatej mieszczki krakowskiej, która ofiarowała na cele budowy znaczną sumę. W testamencie z 1644 r. Amendówna przekazała zakonnikom zachowany do dziś słynący cudami obraz Najświętszej Marii Panny, który zawisł w kaplicy, pod którą fundatorka pragnęła być pochowana. W roku 1647 biskup krakowski- Wojciech Lipnicki konsekrował niewielki kościołek. W roku 1655 Stefan Czarnecki, przygotowując Kraków do obrony w czasie najazdu Szwedów, nakazał spalić przedmieścia Krakowa. Spłonął wówczas kościół św.Kazimierza i klasztor ojców reformatów. W 1657 roku zakonnicy podjęli starania o odbudowę swego klasztoru. Kościół miał stanąć na Garbarach, jednak władze miasta nie wydały na to zgody, ze względu na zbyt bliską odległość planowanego kościoła od murów obronnych. W miejscu, gdzie stoi klasztor reformatów, w połowie XVII w. stały słodownia i dom (prawdopodobnie drewniany) Wieczorkiewicza, stajnia Stanisława Warszyckiego oraz kamienica Klimuntowska. Kiedyś była tu ulica Rogacka. Nazwa pochodzi od rogatego kształtu kapeluszy zakonników klasztoru św. Marka. Reformaci wybralina wpół zrujnowany budynek, który był własnością Stanisława Warszyckiego. Kiedy zakonnicy zwrócili się do kasztelana z prośbą o ofiarowanie im budynku, ten nie był chętny do uczynienia darowizny gdyż pragnął ufundować reformatom klasztor w Pilicy i przekazać na ten cel zabudowania zamku Pilcza.Reformaci nie byli zachwyceni tym pomysłem. Zamek Pilcza, położony kilka kilometrów od miasta Pilica, od dawna nie pełnił roli reprezentacyjnej siedziby rodu Pileckich, którego główny nurt przez cały wiek XVI zajmował posiadłości w południowo -wschodniej Polsce. Stanisław-Jan Pilecki był synem Mikołaja z Pilczy i Magdaleny Jarosławskiej, którzy związek małżeński zawarli między 1496 a 1501 rokiem. Przed 8 marca1527 zmarł ojciec, pozostawiając liczne długi. Stanisław -Jan większość życia spędził w służbie wojskowej. Dowodził chorągwią jazdy do 1538 r. Był dworzaninem królewskim i doszedł do godności komornika króla węgierskiego i podkomorzego lubelskiego. W nieznanych okolicznościach poślubił Katarzyną wywodzącą się z książęcego rodu na Węgrzech. W 1552 z podziału dóbr, z wujem Rafałem Pileckim,przypadł mu zamek Pilcza z miastem Pilica i okolicznymi dobrami. Ostatnim materialnym śladem pobytu Pileckich w Pilczy może byćumieszczony w pilickiej farze nagrobek Kasi Pileckiej, dzieło Jana Marii Padovano lub jego warsztatu. Była córką Stanislawa-Jana i Katarzyny. Zmarła w 1555 roku, w wieku dziewiętnastu miesięcy. Umieszczenie nagrobka w pilickiej farze sugeruje, że rodzice Kasi mieszkali wówczas na zamku Pilcza. Stanisław-Jan zmarł po 1556 roku. Po jego śmierci Pilica trafiła na krótko w ręce Zborowskich, jednak w wyniku prawnych zawiłości umowa została unieważniona i przez kilkadziesiąt lat trwały spory sadowe między Zborowskimi i kolejnymi właścicielami -Padniewskimi a zamek popadał w ruinę. Już na przełomie XVI i XVII wieku warowniamógłajedynie częściowo nadawać się do zamieszkania. Jego ówczesny właściciel, Wojciech Padniewski, zanim postawił pilicki pałac, mieszkał na folwarku u podnóża zamku. W 1656 zamek Pilcza został ograbiony i podpalony przez Szwedów. Z lakonicznych notatek z tego okresu nie sposób ustalić czy działania najeźdźcy dotyczyły folwarku czy samego zamku. Reformatom udało się przekonać kasztelana, że klasztor zakonu żebraczegomusi sąsiadowaćz siedzibami ludzkimi więc oddalone od miasta zabudowania zamkowe nie nadają się do tego celu. W Pilicy nie było wówczas żadnego obiektu, który nadawał by się do tego celu więc wizja ulokowania reformatów w miasteczku upadła. Dopiero osiemdziesiąt lat później dokonała tego królewiczowa Maria z Wessów Sobieska, fundując istniejący do dzisiaj klasztor oo. franciszkanów i kosciół pw. Najświętszego Imienia Jezus. Krakowski akt własności został wystawiony przez Stanisława Warszyckiego 7 marca 1658 roku. W następstwie kolejnych darowizn do 1662 roku słodownia i dom Wieczorkiewicza, stajnia Warszyckiego. i kamienica Klimuntowska weszły w skład posiadłości klasztornej. Rozpoczęły się starania o budowę kościoła, jednak doszło do zatargu z radą miasta, który załagodził król Jan Kazimierz, wstawiający się za zakonnikami. Po królu za zakonnikami wstawiła się także królowa. Reformaci starali się o dokupienie okolicznych parceli, chcąc powiększyć teren na tyle, by móc tu wznieść zarówno kościół, jak i klasztor. Place darowali Jan Wielopolski i Stanisław Witowski a w 1662 rada miejska zwolniła je od podatku. Ostatecznie zgodę na budowę uzyskali w 1666 roku. Prace budowlane rozpoczęto jesienią tego roku a trwały one sześć lat. Twórcą projektów budowy był brat Modest Montani. Prawo do osiedlenia się Reformatów w Krakowie potwierdził przywilejem król Jan Kazimierz. Kościół powtarzał typowy model świątyni reformackiej: jednonawowej, bezwieżowej, z węższym i niższym prezbiterium. Razem z kościołem wzniesiono zabudowania klasztorne, tworząc tradycyjny czworobok, założony wokół wewnętrznego wirydarza ze studnią pośrodku. W roku 1696 Anna Stanisławska, uznawana za pierwszą polską poetkę, niegdyś synowa kasztelana Stanisława Warszyckiego, w zakończonym głośnym rozwodem związku z Janem Kazimierzem Warszyckim, w testamencie zapisała krakowskim reformatom 1000 zł. 31 października 1666 został położony kamień węgielny pod budowę. Prace przy stawianiu kościoła i klasztoru prowadzono równocześnie, przy czym świątynię ukończono nieco później. 16 października 1672 kościół został poświęcony przez biskupa Mikołaja Oborskiego. W kościele znajdowało się wówczas siedem ołtarzy – główny, z krucyfiksem, i boczne, poświęcone Matce Bożej oraz świętym: Kazimierzowi, Barbarze, Franciszkowi, Antoniemu i Piotrowi z Alkantary. Ołtarze te, zgodnie z ideą franciszkańskiej prostoty, wykonane zostały z drewna – dopiero w 1906 roku pomalowano je tak, by imitowały marmur. Cztery skrzydła klasztorne, wzniesione z cegły, otaczają wewnętrzny, prostokątny dziedziniec, wokół którego biegną sklepione krzyżowo kolebkowo krużganki. W 1667 ukończono budowę skrzydła południowego, w 1668 zbudowano skrzydło zachodnie, a pozostałe dobudowano rok później. Od strony wschodniej do kościoła przylega stojący przy ul. Reformackiej budynek dawnej infirmerii, czyli przyklasztornego szpitala i przytułku dla ubogich, który powstał w latach 1667 - 1677, dzięki wsparciu fundatorów: Agnieszki Wolskiej, starosty Michała Kozubskiego i proboszcza parafii w Gorzkowie Franciszka Stanisławowicza. Na dole znajdowała się biblioteka a na piętrze infirmeria, która została zlikwidowana w pierwszej połowie XIX wieku, Klasztor był kilkakrotnie niszczony pożarami i remontowany.
Krakowski klasztor na XIX-wiecznej grafice.