Pałac w Pilicy

O pilickim pałacu napisano wiele. Czy można dziwić się, że są to często przekazy kopiujące niepotwierdzone w dokumentach informacje skoro wydawnictwo tak poważne jak Katalog Zabytków Sztuki w Polsce zawiera błąd powielany w kolejnych wydawnictwach. :

  ZAMEK. Pierwotny średniowieczny, późniejszy zbudowany ok. 1610 przez Wojciecha Padniewskiego, kasztelana oświęcimskiego.

Dr Jan Janczykowski, małopolski konserwator zabytków, człowiek, który dogłębnie - dosłownie i w przenośni - przebadał pilickie mury stwierdza, że: Nie ujawniono istnienia w miejscu obecnego zamku obiektu starszego niż początek XVII wieku. Przyjąć zatem należy, że rezydencja Padniewskich usytuowana została w miejscu wcześniej nie zamieszkanym [...]. Nie ma żadnych podstaw aby to stwierdzenie, zawarte w pracy doktorskiej "Zamek w Pilicy na tle polskiej architektury rezydencjonalno obronnej pierwszej połowy XVII wieku", poparte wynikami wieloletnich badań, podawać w wątpliwość. A Wikipedia swoje: Pierwotnie w miejscu pałacu znajdowała się obronna siedziba rodu Toporczyków, którzy od nazwy miejscowości zaczęli się nazywać Pileckimi. Ręce opadają. Pisałem. Zwracałem uwagę. Zero reakcji. Szanowny autorze hasła - skąd takie odkrywcze stwierdzenie? Przywołana w przypisach książka Jerzego Kwiatka. "Polska. Urokliwy świat małych miasteczek" dziełem naukowym raczej nie jest.

Nie zachowały się żadne dokumenty, które pozwoliłyby jednoznacznie określić rok rozpoczęcia budowy. Prace rozpoczęły się pomiędzy rokiem 1602 a 1610 raczej bliżej tej pierwszej daty.

  Ostatni Leliwczyk Pilecki Mikołaj 1563 r. zmarły, mieszkał jeszcze w zamku pileckim, dziś smoleńskim zwanym. Ostatnia z domu Leliwczyków Pileckich, Anna Pilecka wojewodzina pomorska, dwóm po sobie Kostkom możnym w Wielkiejpolsce panom poślubiona, nie mieszkała w Pilcy; owszem hrabstwo pileckie sprzedała Wojciechowi Padniewskiemu kasztelanowi oświęcimskiemu, staroście dybowskiemu, który, wedle cytacyi doręczanych przez woźnych już nie w zamku, ale pod zamkiem w Smoleniu na folwarku .w latach 1598 i 1602 miał zamieszkanie z swoją rodziną, a dopiero około I610 r. pod samem miastem Pilcą wystawił ów zamek w stylu włoskim, który się dziś widzieć daje w zwaliskach na wzgórku od strony zachodnio-południowej

  Zagadkowa jest lokalizacja budowli. To, że nowa rezydencja właścicieli Pilicy stanęła w pobliżu rozwijającego się miasteczka a nie na miejscu leżącego na uboczu w nowej gospodarczej rzeczywistości starego zamku Pilcza jest rzeczą zrozumiałą. Miejsce, w którym stanął pałac nie posiadało walorów obronnych. Obiekt położony został zbyt daleko od miasteczka aby mógł wspierać jego ewentualna obronę. Jedynie fragment drogi do Ogrodzieńca, biegnącej wówczas bliżej pałacu niż dzisiejsza droga przez Biskupice, znajdował się w zasięgu pałacowej artylerii. Droga krakowska, wchodząca do miasta dzisiejszą ulicą Markowską, była poza zasięgiem dział. Na zachód od rezydencji znajduje się wyrastające ponad nią wzniesienie umożliwiające dogodny ostrzał wnętrza ówczesnych fortyfikacji a liczne dolinki stwarzały warunki do skrytego podejścia pod mury. Na dodatek pierwotne założenie pałacowe posiadało o wiele skromniejsze fortyfikacje. Jakieś walory taka lokalizacja mieć musiała skoro się na nią zdecydowano. Twierdzenie, że zdecydowały walory widokowe jest wielce prawdopodobne. Z miejsca tego rozciągał się, dzisiaj mocno ograniczony drzewami, imponujący widok na zamki w Smoleniu i w Ogrodzieńcu oraz na samą Pilicę. Ze względu na brak nowoczesnych, według ówczesnych pojęć, fortyfikacji nie był to obiekt w stylu palazzo in fortezza. Pałac Padniewskich był budowlą nieobronną na co wskazują zwłaszcza  istniejące od początku wyjścia w bocznych elewacjach. Badania pierwotnych fortyfikacji, leżących wewnątrz obecnie zachowanych i obejmujące powierzchnię mniejszą o ponad połowę od współczesnej, wykazały istnienie murów o maksymalnej grubości 1,20 m wzmocnionych w narożach kwadratowymi wieżyczkami, które, prawdopodobnie wraz z hipotetyczną wieżą bramną, pełniły jedynie rolę dekoracyjną. Nie znamy projektanta pierwotnej budowli. Być może wkład w jej koncepcję wniósł Kacper Fodyga, autor kaplicy Padniewskich w pilickiej farze. Ślady pierwotnej budowli, zwłaszcza jej architektonicznego wystroju, zostały jednak na tyle skutecznie zatarte późniejszymi przebudowami, że udział wspomnianego artysty pozostaje jedynie hipotezą. Ówczesną budowlę tworzyły dwa stojące naprzeciw siebie budynki połączone murami kurtynowymi. W północno-zachodniej kurtynie znajdowała się budowla bramna. Być może był to jedynie wykusz w murze. W budynku lewym, patrząc od dzisiejszego frontu pałacu, znajdowało się pięć pomieszczeń- cztery mniejsze i jedna duża sala pośrodku. W budynku prawym układ był podobny z tym, że w miejscu dużej sali znajdowała się klatka schodowa, zejście do piwnic oraz przejście do ogrodu. Układ pomieszczeń na piętrze prawdopodobnie powtarzał układ parteru. W obrębie murów znajdował się włoski ogród o układzie szachownicowym. Nie sposób również jednoznacznie ustalić kiedy powstał południowy łącznik - pomieszczenie łączące budynki wschodni i zachodni. Miało to miejsce przed nabyciem Pilicy przez Jerzego Zbaraskiego. Prawdopodobnie początkowo od tej strony zamykał dziedziniec jedynie mur kurtynowy. Nie mamy żadnych przekazów pisemnych czy ikonograficznych przedstawiających konstrukcję dachu. 5 grudnia 1611 roku, po śmierci Stanisława Padniewskiego, pałac składał się z 5 komnat o ścianach pokrytych obiciami z materiału niderlandzkiego w sali stołowej, z adamaszku, ze skór w kolorze złocistym, i z ozdobnego sukna w pozostałych komnatach. Podłogi pokryte były kobiercami tureckimi,dywieńskimi i odziemskimi. Ilość gotowych komnat świadczy o tym, że pałac nie był jeszcze całkowicie ukończony. Pośrednio potwierdza to dokument z 24 lutego 1610 roku,w którym Stanisław Padniewski uposażając kolegiatę zastrzegł sobie,że 254 zagony pola na górze św.Piotra zostawia dla siebie aby wydobywać stamtąd kamień niezbędny do budowy pałacu. Stosunkowo niewielkie, w stosunku do dzisiejszej powierzchni, założenie ogrodowe zajmowało prawdopodobnie opadające ku południowi zbocze zniwelowane w formie dwóch tarasów, na których usytuowano geometryczne kwatery . Północno-wschodni narożnik zajmowała prawdopodobnie część gospodarcza a narożnik północno-zachodni ogród owocowy.

  W grudniu 1611 r....po raz kolejny Pilica została zdobyta i złupiona. Tym razem niecnego czynu dopuścili się bracia Samuel i Seweryn Dębińscy. Siedzieli oni w Pilicy i na zamku z bandą sobie podobnych rabusiów aż do wiosny 1613 r. konfiskują okolicznym chłopom zboże...

  Taka informacja od lat pokutuje w przewodnikach. Nie ma ona wiele wspólnego z rzeczywistością. Po śmierci Stanisława Padniewskiego pilickie włości stały się przedmiotem sporów majątkowych pomiędzy spadkobiercami z rodu Padniewskich i Dębińskich. Rzekomi rabusie, złodzieje i zbójcy, Andrzej Samuel Dębiński, podstoli krakowski, starosta będziński oraz Aleksander Seweryn Dębiński to bliska rodzina ze strony Jadwigi Dębińskiej, żony Wojciecha a matki Stanisława. W tamtych czasach obowiązywała zasada zabrać co się da a potem procesować się latami. Najeżdżało się sporne dobra w myśl zasady kto pierwszy ten lepszy. Niech inni pretendenci do spadku próbują udowodnić przed sądem swoje prawa. Wydarzenia, o których napiszę szerzej w dalszej części nie miały wpływu na architekturę pałacu. Wpłynęły jednak istotnie na jego dalsze losy. Po bezpotomnej śmierci Stanisława Padniewskiego, na którym wygasła pilicka gałąź rodu, do spadku pretendowali potomkowie nie żyjącego już wówczas Marcina Padniewskiego, brata Wojciecha - Filip, Wojciech i Marcin Padniewscy. Spadkobiercy, jak można przypuszczać, nie dysponując środkami na powtórne urządzenie i utrzymanie pałacu, sprzedali Pilicę księciu Jerzemu Zbaraskiemu.

Budowla nie odpowiadała jednak aspiracjom nowego właściciela, któremu nieobce były nawet myśli o koronie. Rosnąca potęga wielu rodów sprzyjała budowaniu przepysznych rezydencji, które były elementem podkreślającym pozycję społeczną i polityczną właścicieli. Zapanowała przy tym swoista moda na „starożytność rodów”. Rezydencje nabierały cech pseudo-warownych, które dominowały nad faktycznymi walorami obronnymi. Jerzy Zbaraski przebudował korpus budynku. Brama pozostała w tym samym miejscu. Frontowa elewacja północna była prosta. Prawdopodobnie zmieniony został jedynie sam portal i kamienne obramowania okien. Przestrzeń pomiędzy dwoma budynkami została nakryta wspólnym dachem tworząc sień w miejsce odkrytego traktu. Na końcu sieni znalazła się wielka arkada o łuku koszowym przez która wchodziło się do wielkiej sali stanowiącej główne pomieszczenia pałacu o pow. 306 m2. Była to w tym czasie druga co do wielkości sala pałacowa w Polsce ustępująca największej jedynie o 4 m2. Sala powstała poprzez przykrycie dachem dotychczasowego dziedzińca. Ze względu na duże wymiary pomieszczenia - 16,90x18,10 - i wynikające z tego tytułu problemy konstrukcyjne, zostało ono podzielone na trzy nawy. Podział na trzy nawy był niespotykanym w Rzeczypospolitej rozwiązaniem. Poza Polską podobne rozwiązania zawierały cztery obiekty we Włoszech. Podziału dokonano ustawiając dwa rzędy po cztery kolumny i dwie półkolumny w stylu toskańskim w każdym z nich. Na podłodze w nawie środkowej znajdowała się wielokolorowa posadzka marmurowa a w nawach bocznych posadzki kamienne. Na kolumnach, wzdłuż osi ich rzędów spoczywały belki na których wspierały się ułożone prostopadle do nich główne, prawdopodobnie polichromowane, belki stropowe o przekroju 78x44 cm. Ułożony na tej konstrukcji sufit z desek mógł być pobielony lub podzielony na ramy i wypełniony malowidłami. Mury sali i kolumny były malowane. Po wschodniej stronie sali znajdowały się trzy portale przez które wchodziło się do długich pomieszczeń. Środkowe z nich znajdowały się schody z białego kamienia prowadzące na piętro. Wysokość każdej z kondygnacji wynosiła około 6 metrów. Drugie z pomieszczeń stanowiło sień wyprowadzającą do ogrodu i do zabudowań gospodarczych. Największe zmiany dotyczyły południowej elewacji pałacu. Pierwotnie elewację stanowił mur kurtynowy. Potem, po zbudowaniu łącznika południowego, być może wzbogacona została o kilka okien. Pałac został przedłużony w kierunku południowym o około 6 metrów przez dobudowanie wielkiej, dwukondygnacyjnej loggi widokowej. tworzyło ją trzynaście arkad opartych na prostokątnych filarach. Powstałe otwory obłożone były kamieniarką. nie ma możliwości określenia rodzaju dachu. Mógł to być zarówno wysoki dach czterospadowy jaki i dach schowany za ozdobną attyką. Nieznany jest projektant pałacu. Nie ma też pewności,że było to dzieło jednego człowieka. Prawdopodobnie koncepcja budowli była dziełem samego Jerzego Zbaraskiego a udział w jej urzeczywistnieniu miał Andrea dell Aqua, o czym, w roku 1623, pisał Tomasz Zamojski. Pewien,niemożliwy dzisiaj do ustalenia wkład w tworzenie koncepcji mogli mieć projektant Zbaraża, Vincencio Scamozzi oraz rodzina Castellich, zwłaszcza Matteo - budowniczy kaplicy Zbaraskich w kościele Dominikanów wykazującej pewne podobieństwo w detalach do rozwiązań znanych z pilickiego pałacu. Pałac nie został zakończony do śmierci kasztelana. W kwietniu 1633r. Albrycht Radziwiłl pisał:

 W Pilicy popasywałem gdzie przepyszny jest pałac włoską strukturą wystawiony śp. Zbaraskiego kasztelana krakowskiego ,nie ze wszystkim skończony dla zaszłej śmierci pana swego.

 Późniejsze przebudowy zatarły ślady budowli z tego okresu. Pozostał jedynie, przeniesiony w inne miejsce, kominek z herbem Zbaraskich. Kolejnymi właścicielami pilickiego pałacu byli Wiśniowieccy i Warszyccy. W roku 1655 pałac został zajęty przez Szwedów ale jak się wydaje,w przeciwieństwie do miejscowości, jako budowla nie ucierpiał on przy tym. W historycznych przekazach nie ma informacji o jakimkolwiek oblężeniu przy zdobywaniu fortyfikacji a co do starć przy jego dobijaniu zdania ówczesnych pisarzy są podzielone:

 Gdy Szwedzi zajęli jego zamek pilecki i osadzili w nim załogę pod dowództwem Lindorna, Warszycki zebrawszy drużynę, uderzył na niego i wypędził z zamku... Po odstąpieniu Szwedów, Warszycki oczyszcza okolice z resztek nieprzyjaciela, gości w Dankowie Jana Kazimierza, Marję Ludwikę królową, Stefana Czarnieckiego i senatorów odbywając z nimi narady nad rabunkiem Ojczyzny. Według innych Lindorn za sprawą Kazimierza Jana Szczuki biskupa chełmskiego, wysłanego przez królowę Ludwikę do niego, zamek pilecki opróżnił z wojska. Gościł w nim nieszczęśliwy Jan Kazimierz,hojnie przez zamożnego dziedzica podejmowany.
 

 Roku 1655 zamek pilecki zdobyty przez Szwedów, bogaty skarbiec Stanisława Warszyckiego złupiony. Ogniem i mieczem tak miasto, jak i okoliczne wsie zniszczone i z ziemią zrównane; wówczas także stary zamek z wsiami Smoleń i Złożeniec spalone . Niedługo Szwedzi gościli w tych stronach; Lindorn Szwed, komendant nowego pileckiego zamku, za sprawą Jana Szczuki biskupa chełmińskiego, roku 1656 oddał klucze tego zamku królowi Janowi Kazimierzowi, a ten zwrócił je miejscowemu właścicielowi Stanisławowi Warszyckiemu kasztelanowi krakowskiemu.

Po śmierci Stanisława Warszyckiego roku 1680 nastąpionej, i po zejściu bezpotomnie syna jego Jana Kazimierza starosty ojcowskiego, dziedzica na Pilcy i Ogrodzieńcu, majętność pilecka przeszła na własność córki Stanisława, Emerencyanny z Warszyckich Pociejowej hetmanowej W. ks. litewskiego, a ta roku 1730, całą tę majętność pilecką z zamkami, z wszelką amunicyą i armatami, odprzedała Maryi Józefie z Wesslów małżonce królewicza Konstantego, syna Jana III Sobieskiego króla polskiego

 Brak jest jednoznacznych informacji na podstawie których można by wskazać konkretne przemiany w architekturze pałacu wprowadzone za czasów Wiśniowieckich i Warszyckich. Wprowadzono pewne zmiany ale to były to jedynie niewielki korekty w układzie funkcjonalnym wnętrza polegające na zamurowaniu jednych przejść i wykuciu innych, oraz na zmianie lokalizacji pieców i kominków. Z tą fazą wiązane jest oddzielenie sieni od wielkiej sali balowej na parterze przez zamurowanie arkady. W opisie z roku 1792 wymienione jest wielkie pomieszczenie w narożniku północno – zachodnim. W czasie prac badawczych natrafiono tu na ślady polichromii wykazującej duże podobieństwo do barw, których ślady odkryto na ścianach i kolumnach tzw. Wielkiej Sieni. W 1681 roku zmarł kasztelan Stanisław Warszycki a w lipcu 1684 roku zakończył żywot Jan Kazimierz Warszycki. Wdowa po Janie Kazimierzu, Domicela z Wierzbowskich rezydowała przeważnie w ulubionym zamku w Pilicy, który dzięki zawiłym kombinacjom matrymonialno-prawnym pozostawał w jej ręku do 1704r. kiedy to jedynym dziedzicem Pilicy został Stanisław Warszycki, który zmarł w dwa lata później. Dobra pilickie przeszły na Annę z Zakliczyna i jej córki Annę i Emerencjannę. Domicela z Wierzbowskich Męcińska zmarła w 1707 roku w Pilicy lub w Krakowie. Urodzona około 1690r. Agnieszka Emerencjanna z Warszyckich została właścicielką Pilicy w 1717 roku otrzymując ją w wianie przy ślubie z Ludwikiem Pociejem. Po ślubie wyjechała z Pilicy oddając ją w dzierżawę Stanisławowi Mężykowi a 22 września 1730 sprzedała Pilicę Marii z Wesslów Sobieskiej, która wprowadziła poważne zmiany w układzie funkcjonalnym budynku i otoczenia oraz pokryła mury pałacu renesansowymi filarami i rzeźbami. Dobudowała też istniejący do dzisiaj taras od strony południowej. W tym okresie powstają od południa dwie oficyny po lewej i po prawej stronie pałacu oraz dwie kordegardy po obu stronach bramy wjazdowej. Nie są to jednak te oficyny, które widzimy dzisiaj. Dwukondygnacyjne, niepodpiwniczone oficyny zostały wzniesione z muru pruskiego na planie wydłużonego prostokąta i zostały nakryte dachem gontowym. Były to budynki jednotraktowe z korytarzami ułożonymi wzdłuż osi północ-południe i z klatką schodowa usytuowaną pośrodku budynku. Wejścia do klatek schodowych usytuowane były od strony parku przed południową elewacją pałacu. Kordegardy zostały również zbudowane z pruskiego muru jako budynki parterowe na planie kwadratu,nakryte dachem gontowym i niepodpiwniczone. Poważne zmiany zaszły w otoczeniu pałacu. Południowo-wschodni mur kurtynowy w fortyfikacjach został rozplantowany co umożliwiło założenie parku z fontanną i ogrodu włoskiego. Wkrótce dla pałacu nastały ciężkie czasy. W r. 1753, Maria z Wesslów przekazała Pilicę bratankowi Teodorowi Wesslowi a sama osiadła na stałe w Warszawie w klasztorze Sakramentek, gdzie zmarła.

 Dostał się na koniec hrabiom Wesslom,z których Maryja Józefa ,wdowa po królewiczu Konstantym Sobieskim sprzedaje 1751r. Pilicę z licznemi wsiami , synowcowi swemu gener.Teodorowi Wesslowi,później urząd podskarbiego W.K. Sprawującemu. Przekształcił on starożytny zamek na ozdobny pałac , zachowując wały i część opasujących murów. [1844]

 Nie sposób dzisiaj określić jaki zakres prac wykonany został za czasów Marii z Wesslów a jaki za rządów jej synowca. Wiele dawnych wydawnictw przypisuje podskarbiemu przekształcenie pilickiej budowli w pałac. Jego niekończące się perypetie finansowe pozwalaja wątpić w taki scenariusz. Teodor w błyskawicznym tempie trwonił majątek i zadłużał posiadłości. Wkrótce stały się one przedmiotem sporu między jego wierzycielami. 

Teodor Wessel podskarbi koronny odziedziczył dobra pileckie po królewiczowej Sobieskiej, a obdłużywszy majątek, dał powód wierzycielom do wyrobienia konkursu z chyłkiem rządów polskich przed ostatnim rozbiorem. Proces ten przetrwał rządy pruski i austryacki, pod którem dobra te linią demarkacyjną przecięte zostały, i dopiero zakończył się 1828 r., trwając blizko pół wieku; zaś skutkiem tego procesu, majętność pilecka około ośm wieków w jedno hrabstwo złączona rozprysła się na cząstki pomiędzy wierzycieli nabywców.

 Opis z roku 1791 mówi o zamku ufortyfikowanym ,wspaniałym i ozdobnym ogrodem włoskim i z wodami na górze”. W roku 1802 od Głównego Banku Berlińskiego dobra pilickie,wchodzące w skład "spadkowej masy Wesslowskiej", nabyła Teodora hr. Dąmbska płacąc za nie 150 000 marek. W roku 1810 dziedziczka gościła Fryderyka Augusta, króla saskiego i księcia warszawskiego. Pałac był wówczas w mizernym stanie a dziedziczka mieszkała w lewej oficynie. W prawej rezydował komisarz rządowy. W drugiej połowie 1816 roku, kiedy wprowadzono podział Królestwa Kongresowego na województwa zamiast dotychczasowych departamentów, Pilica znalazła się w Województwie Krakowskim z siedzibą w Kielcach. Rada Obywatelska Województwa Krakowskiego zaproponowała aby siedzibą władz została położona centralnie Pilica. Z umowy między komisarzem rządowym a dziedziczka wiemy,  że pałac znajdował się wówczas w ruinie. Na parterze i na piętrze budynku znajdowały się magazyny rządowe. Remontu wymagały okna, posadzki i sufity. Brak było ogrzewania. Trwały pertraktacje o wynajęcie pałacu na siedzibę władz wojewódzkich, które upady jednak wskutek wygórowanych żądań finansowych dziedziczki. Kownacka żądała 12 000zł rocznie czynszu i tym sposobem stolicą województwa zostały Kielce.

 Plan podziału „spadkowej masy wesslowskiej” został sporządzono dopiero w 1818 roku a zatwierdzono go w roku 1825. Lista wierzycieli liczyła 56 nazwisk. Teodora Kownacka uregulowała podobno tytuł dóbr w hipotece pruskiej i w roku 1822 odsprzedała je z powrotem Bankowi Berlińskiemu za 80 825 złotych i 7 groszy. Informacja ta nie jest raczej dokładna o czym świadczą wspomnienia księcia pszczyńskiego Ludwik Anhalt, który w czerwcu 1826r. podróżował przez Pilicę. Ówczesny stan techniczny i sprawy majątkowe pałacu przedstawione zostały w jego wspomnieniach:

 Do Pilicy przyjechałem o godzinie 19.00, gdzie znalazłem możliwą gospodę. Miasto jest ładnie położone, ma bardzo duży rynek a do zamku prowadzi długa, piękna aleja z bukami i lipami, pod którymi rosną najwspanialsze bzy. Zaraz odwiedziłem też zamek, który stoi na końcu alei. Przed zamkiem znajduje się duży trawnik, dookoła którego biegnie droga a po bokach znajdują się duże oficyny. Zamek niestety się już rozpada a widać, że w przeszłości musiał być bardzo piękny. Jego sień tworzy bardzo piękna sala marmurowa z dużymi kolumnami i marmurowym sklepieniem. Pokoje są bardzo wysokie i wyłożone parkietem. Niestety, w najpiękniejszych wnętrzach zobaczyłem zboże a w jednym z nich nawet konie. Widok z górnego balkonu jest zdumiewający; na dole widać miasto a przed nami piękną ruinę Smoleń oraz Podzamcze. Ogrody otoczone są wysokimi murowanymi umocnieniami z czego wynika, że zamek był ongiś prawdopodobnie twierdzą... Wieczór był piękny, w mieście dzwoniły dzwony a niezliczona ilość słowików pogłębiała swym śpiewem wspaniałe wrażenie, jakie ten zamek wywarł na mnie, zwłaszcza gdy zastanawiałem się nad tym, jakie tutaj pulsowało życie i jak wskutek wielkiej rozrzutności byłych właścicieli wszystko upadło i osiągnęło nędzę, o czym świadczy i to, że jutro mają sprzedawać meble ostatniej właścicielki hrabiny Kownackiej. W chwili obecnej, za długi, bank w Berlinie przejął majątki w Pilicy i nie może mieć nadziei, by to tak piękne miejsce odzyskało kiedykolwiek swą dawną wspaniałość.

 Do roku 1830 Bank Berliński regulował długi wynikające z rozliczeń z wierzycielami Teodora Wessla i dopiero po ich zamknięciu,w roku 1830, sprzedał Pilicę Józefie Skorupkowej  za 125 000 talarów. W 1844 roku Zefiryn Ratomski,zięć Marii Skorupkowej, otrzymuje Pilicę w spadku jednak do 1847 roku majątkiem zarządza teściowa . W roku 1846 po przegniciu więźby rozpadł się dach. Budynek powoli rozpadał się. Ten sam los dotknął fortyfikacji. W dobrym stanie były jedynie pawilony. Po stronie wschodniej na bastionach po rozplantowaniu okopów założono ogród angielski. Ratomski zaciągnął długi w Towarzystwie Kredytowym Warszawskim po zastaw pilickich posiadłości.

 W Pilicy czyli Pilcy ,zamek a raczej pałac wałami wzmocniony wystawił około 1610 Stanisław Padniewski .Zburzyli go Szwedzi w 1656, zaś Teodor Wessel, podskarbi W. Koronny około 1760 odnowił. Niedawno był jeszcze mieszkalny.[1849] 

Dzieło to podskarbiego Koronnego, świadczy dotąd o skażeniu w owej epoce smaku i chęci naśladowania obcych zwyczajów. Dziwnie bowiem wyglądają stare mury i wały dawnego zamku , obok budowli wprawdzie obszernej, ale bez żadnego smaku wystawionej. Obecnie gmach ten pustkami stojąc, spiesznie chyli się do upadku [1850]

 W 1850 zadłużenie wynosiło 8000 rs. i TKW wystawiło majątek na licytację. Jak widać, przez kilkadziesiąt lat kolejni właściciele starali się wyciągnąć maksymalne korzyści z majątku bez inwestowani w niego. Nic więc dziwnego, że kiedy Christian August Moes kupił Pilicę, jak pisał Roman Hubicki 

budynek straszył niczym kościotrup.

 Nadal naprawy wymagały okna, posadzki i sufity. Gontowe pokrycie, zamocowane w miejscu sprzedanej żydom blachy miedzianej, spróchniało a pięcioletni okres,który upłynął od jego przegnicia nie poprawił kondycji budynku. Budynek wymagał montażu pieców. W dobrym stanie były jedynie pawilony użytkowane przez poprzednich właścicieli. Nowy właściciel odbudował dach i częściowo wnętrza. Przemurowane zostały glify otworu bramy północnej wtedy jeszcze używanej. W wyniku prac remontowych prowadzonych przez Moesa pałac uzyskuje obecną czteroskrzydłową bryłę z dziedzińcem w środku. Nowy właściciel pozmieniał rozplanowanie wnętrz pałacu. Nastąpiło przedzielenie tzw. Wielkiej Sieni. Na ciągu starszego fundamentu łącznika południowego wzniesiono ścianę, która częściowo obudowywała kolumny tworząc oddzielną sień kolumnową. Na osi sieni wprowadzono główną klatkę schodową. Wprowadzono szereg podziałów w pomieszczeniach. Wejście główne zostało poprzedzone filarowo-arkadowym portykiem dźwigającym taras i piętra, obejmującym pięć osi elewacji frontowej. Powstają pomocnicze piony komunikacyjne zlokalizowane w skrzydle wschodnim, w drugim trakcie w obrębie korytarza oraz w narożniku płn-zach. skrzydła północnego. Zachowano zapewne ogólne proporcje i wysokość Sali Wielkiej zwane Lustrzaną lub Balową na I piętrze. Jest to sala o pięciu oknach z balkonem i zdobna kunsztowna posadzką. Na zewnątrz wykonano odrestaurowanie oficyn z wydzieleniem ich na mieszkania dla służby i urzędników. Nastąpiła likwidacja zabudowy gospodarczej w płn-wsch narożniku oraz wzniesienie nowych budynków gospodarczo-usługowych w północnej części założenia a także wzdłuż północnej linii murów obronnych. Utrzymany został ogród warzywno-owocowy od pn-zach. Usytuowany po pd stronie drogi z Olkusza do Pilicy XVIII-wieczny ogród włoski na południe od pałacu,w bezpośrednim sąsiedztwie dawnego folwarku Warszyckiego i stawu na rzece Pilicy został przekazany pod “ogród miasta”. Podział północnej części parku zostaje zachowany. W obrębie środkowej części otoczonej szpalerami alei lipowych zostaje zachowany układ tarasu lecz kamienna kolumna na osi środkowej ulega likwidacji. W obrębie tarasu zostaje zachowany wcześniejszy podział na cztery pola. Zachowano rozległe polany parkowe od pd wraz z ozdobnym drzewostanem. Wytyczono nowy układ ścieżek parkowych a dolny taras zostaje zaadaptowany na trawnik. Zmianie uległo otoczenie fortyfikacji. Przed 1860 Moes uruchomił koło stawu młyn parowy i farbiarnię z napędem parowym. Korespondent „Tygodnika Ilustrowanego” w opisie pochodzącym z 1862 roku przedstawia mało budujący obraz pilickiego pałacu:

 Teraźniejsza pilickiego zamku powierzchowność mało ma pamiątkowego charakteru. Była to twierdza podług nowych już pojęć wojennej sztuki, wałami ziemnemi, wzmocnionemi murem z czterema w węgłach narożnikami broniona. Dziś tylko narożniki i łączące je od południa i północy wały utrzymały się w całości ,dodając niepospolitej ozdoby wspaniałemu parkowi,dawniejszy dziedziniec zamkowy i całą wschodnią wzgórza pochyłość zajmujący. Co do samego gmachu zamkowego, ten od upadku księstwa warszawskiego opuszczony, przy pomocy chciwości, rwącej gdzie się coś urwać dało, przed kilkunastu laty przedstawiał już tylko nagich ,odrapanych murów szkielet. Obecny właściciel Pilicy wyremontował z tych pustych murów okazały dom mieszkalny, na który dość rzucić okiem, aby się przekonać że nań kosztów nie szczędzono. Nie można jednak przemilczeć, że budowniczy który dziełem tem kierował, nie miał najmniejszego estetycznego uczucia, nie zwrócił bowiem uwagi jak się jego budowla wśród otaczającej ją miejscowości wyda. Jest to, krótko mówiąc, jedna z owych ogromnych, czworobocznych, bez żadnego stylu i ozdób, jak olbrzymie skrzynie z oknami wyglądających kamienic,  jakie w nowszych czasach stadami powyrastały w nowych dzielnicach Wrocławia. W miastach pomimo nieznośnej swej pozy, wyglądają jeszcze te pudła jako tako; ale łatwo sobie wystawić jak to wyglądać musi w otoczeniu pysznego ogrodu i imponujących dawniej fortyfikacji szczętów!...Najlichszy polski dworek,z podbitym gontą dachem i wspartym na kilku słupkach gankiem, bez porównania właściwiej i piękniej wydałby się tu niż gmach ten wielki i kosztowny. [1862]

 W roku 1872 umiera C.A.Moes a jego spadkobiercy opuszczają Pilicę przenosząc się do Sławniowa i do Wierbki. Po raz kolejny w swojej historii pałac stanął opuszczony.

 Najpiękniejsza wszakże ozdoba Pilicy jest pałac zamkowy ze wspaniałym parkiem, ogrodami i przyległymi zabudowaniami fabrycznemi. Wzniesiony na początku XVII wieku przez Wojciecha Padniewskiego, zdobyty, zburzony i złupiony przez Szwedów w r.1655 i dopiero przez Teodora Wessla odnowiony i w pałac zamieniony ; ale gdy następnie całe dobra pilickie obdłużone przeszły w ręce wierzycieli, pałac ów opuszczony popadł w zupełna ruinę , z której go dopiero niedawno śp. C.A. Moes podźwignął i wspaniale przyozdobił Z licznych komnat tamże się znajdujących a nie wszystkich dotąd wykończonych, godna jest uwagi wielka sala o pięciu wielkich oknach z obszernym balkonem, zdobna w kunsztowna posadzkę. Dziś po śmierci Moesa pałac ten pustka stoi i niszczeje. [1874]

 W roku 1875 pojawił się nowy właściciel:

 Donoszą nam, iż dobra ziemskie Pilica, od sukcesorów znanego w kraju przemysłowca C.Moesa, nabył na własność p. Leon Epstein, bankier,za 160,000rs. [1875]

 Ruszają zakrojone na szeroką skalę prace modernizacyjne, których wynikiem są nowe podziały wewnętrzne w pałacu. Wnętrza, które nie zostały całkowicie ukończone przez poprzednich właścicieli, uzyskują, bogata, historyzującą dekorację. W okresie 1874-1880 miało miejsce nałożenie dekoracji architektonicznej na surowa elewację pałacu, która otrzymuje historyzujący detal architektoniczny z przewagą form neorenesansowych. W związku z nowym programem dla całości założenia, obejmującym również park pałacowy, następuje generalna przebudowa oficyn wraz ze zmianą ich funkcji. Zachowana została, wykształcona we Francji w XVII wieku, barokowa koncepcja założenia entre court et jardin czyli między dziedzińcem a ogrodem, w której główny budynek, zwany corps de logis, leżał na osi między dziedzińcem honorowym (cour d' honneur) a ogrodem, znajdującym się na tyłach pałacu. W miejsce oficyn mieszkalnych zostają wzniesione, na rzucie pierwotnych oficyn, dwie ujednolicone oranżerie. W bocznych, skrajnych ryzalitach ujmujących oranżerie znalazły się pomieszczenia mieszkalne przeznaczone dla oficjalistów. Ryzality są 3-osiowe i dwutraktowe. Hale oranżerii przechodzą przez głębokość obu traktów i wysokością obejmują prawie dwie kondygnacje. Oświetlone są pięcioma arkadowymi oknami. Przebudowie podlega również prawa kordegarda, a lewa zostaje całkowicie zlikwidowana.

 Na zamku tutejszym pusto i głucho-strzegą go zbrojni w halabardy i kontrolujący zegary stróże, nie dopuszczając i wejścia i wyjścia [1877]

 Interes-ten wszechwładny motor otworzył mi w tych czasach bramy szczelnie zamkniętego tutejszego parku zamkowego i nie pomału zdziwiony byłem świeżo zaprowadzonemi zmianami jakie dorzuciły wiele ozdoby i piękna temu uroczemu z natury i odwiecznych starań miejscu .Pusto i bezludnie w nim jednak. [1878] 

Zmianie uległo otoczenie pałacu kiedy Leon Epstein, na południe od pałacowego ogrodu, rozpoczął wielką inwestycję jaką była budowa słodowni rozbudowując znacznie obiekt po dawnej farbiarni Moesa. Produkcję słodu rozpoczęto w listopadzie 1878 r.

 Owszem, notując spełnione fakta, muszę na czele ich położyć restaracyją zamku tutejszego, który niemal z gruntu odnawianym i odbudowanym zostaje. Skutkiem wadliwej budowy i użycia niestosownych materyjałów, cały dach tegoż zamku, dźwigający krocie dachówek ceglanych, wraz z przegniłemi wiązaniami, musiał być zniesionym i nowym zastąpiony z pokryciem cynkowem. Wszystkie pokoje tamże, a jest ich przeszło czterdzieści, z gruntu się odnawiają; wejście, schody, przybudowanie werandy, zmiana perystylu zajmują tu licznych robotników. Wewnętrzne urządzenie pokoi ma być z całym komfortem i estetyczna wytwornością dopełnione. Właściciel szanujący historyczne pamiątki poświęca im jeden salon, który ma być przyozdobiony portretami dawnych właściciel i hrabstwa Pilickiego; będzie to zbiór historycznych mężów, jak Pilickich, Zbarazkich, Warszyckich, Wesslów, Sobieskich i t.p. Może z ukończeniem robót tych będę mógł więcej szczegółowy dać później opis o zaprowadzić się mających zmianach nie tylko w tym gmachu., obecnie nadmienić muszę iż w miejsce rozebranych starych pawilonów z obu stron zamku, stanęły dwie ogromne oranżeryje, mogące hodować nawet wyniosłe palmowce, a tak urządzone iż najtrudniejsze do pielęgnowana rośliny, jak orchidee i inne podrównikowe krzewy, znajdą dla siebie w nich odpowiednią temperaturę. Przy wejściu do parku pałacowego buduje się także zgrabne pomieszkanie dla służby a dalej stajnie i gospodarcze budynki. [1879]

 W 1880 roku, po pięciu latach pobytu w Pilicy, w wyniku problemów majątkowych i zdrowotnych właściciela, Epsteinowie opuszczają Pilicę przenosząc się do Krakowa. Majątkiem kierują zarządcy a potem zapada decyzja o sprzedaży posiadłości. Na krótko właścicielem dóbr zostaje Frumkin, o którym autor prasowej notatki napisał, że niepodobna uważać dwuletniej wyzyskującej gospodarki na spelulacyją nabytych dóbr za gospodarowanie pilickim majątkiem. O Frumkinie wiadomo jedynie tyle, że był rosyjskim Żydem a Pilicę nabył około roku 1880 ze względu na okoliczne lasy. Po ich wycięciu odsprzedał posiadłość Karolowi Brzozowskiemu, który nabył Pilicę w 1884 r. za 365 000 rubli

 Po sześcioletniem osieroceniu Pilicy z właściciela....zawitał do nas nowy nabywca tej starożytnej siedziby p.Brzozowski. Opuszczony od lat kilku z prześlicznym parkiem zamek, jaki z ruin podniósł nieodżałowanej pamięci C.A.Moes, a następnie upięknił i wewnętrznem wytwornem urządzeniem zbogacił ostatni właściciel Pilicy Leon Epstein, odżyje pod staranną opieką nabywcy. Ale też wiele, bardzo wiele pozostaje mu do zrobienia by usunąć ten nieład i opuszczenie, a szczególniej w parku, ogrodach i cieplarniach; bo dość nadmienić iż z 200 sztuk prześlicznych róż sztampowych niegdyś darowanych przez Rotschildową p.Epstein, ani połowy nie pozostało, a w cieplarniach bogatych dobrem i zbiorem rzadkich egzotycznych roślin zostały tylko same pospolite krzewy, których jedyną jeszcze ozdobą kilkanaście sztuk wielkich strzyżonych drzew laurowych [1884]

 W 1894r. Karol Brzozowski sprzedał Pilicę Zdzisławowi Puchale. Nowy właściciel zmarł 24 listopada 1906. W 1908 roku wdowa po nim, Pelagia z Dziwulskich, sprzedała pilicka posiadłość Kazimierzowi Arkuszewskiemu. Od czasu generalnej modernizacji pałacu wykonanej za czasów Leona Epsteina w konstrukcji pałacu nie nastąpiły radykalne zmiany. 

Po skończonej wizytacji udaliśmy się do Pilicy, gdzie zwiedziliśmy piękny pałac pp.Arkuszewskich .Spotkaliśmy tam wiele pamiątek z przeszłości;np. armatki , wiwatówki z XVI i XVII wieku, wiele malowideł, w tem dwa obrazy Okunia, portretów , co dzięki uczynności i dobroci właścicielki mogliśmy obejrzeć i usłyszeć z ust jej czasem ciekawe historyje tych pamiątek. [Rok 1908. Wycieczka uczniów kieleckiej Szkoły Handlowej]

 15 i 16 maja r. b. odbyła się wycieczka z Warszawy do źródeł Warty i Pilicy... Na zamku pilickim udzielili serdecznej gościnności wycieczce właściciele dóbr pilickich pp. Kazimierzowstwo Arkuszewscy. Kolacya, nocleg i śniadanie dla 80 osób było przygotowane z taką serdeczną gościnnością, że wprawiły w zachwyt uczestników wycieczki i szczere w nich wzbudziły uznanie dla niezwykłej uprzejmości gospodarstwa. W poniedziałek rano zwiedzano źródła Pilicy, ruiny zamku w Smoleniu, poczem, pożegnawszy uprzejmych gospodarzy, udano się do Kromołowa do źródeł Warty, a krótko tu bawiąc, zawrócono do Zawiercia, gdzie w Resursie czekano z podwieczorkiem, po którym ruszono, aby zwiedzić niezwykle ciekawe i wartościowe zbiory entomologiczne p. Izaaka, wzorową szkołę fabryczną, która kształci 1800 dzieci i dom ludowy. O 5 1/2 popołudniu przypięto wagon wycieczki do pociągu, który o godz. 12 min. 50 stanął w Warszawie. Przewodnikiem wycieczki był p. Al. Janowski. Na uczestnikach wycieczki głębokie zrobiły wrażanie: piękna natura, arcydzieła architektury, stan przemysłu i niezwykła gościnność i uprzejmość, jakiej wycieczka na każdym kroku doznawała. [1911]

 Pałac powstały na miejscu zamku założonego w XVI w. przez Ottona z Pilczy ,odbudowany przez Teodora Wessla, podskarbiego w XVII w. I odrestaurowany przez Epsteina około roku 1880 znajduje się w stanie wcale niezłym. Natomiast mur obwodowy ,pozostały z czasów gotyckich i oblicowany cegłą ,wymaga konserwacji. [lipiec 1914.Wycieczka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami ]

 Miesiąc później wybuchła Wielka Wojna a w listopadzie 1914r. pałac znalazł się na pierwszej linii frontu. Stacjonowały w nim austriackie oddziały wojskowe w tym sztab 2 Landwehr Infanterie-Regiment 2 oraz 13 pułk piechoty.

 Po krótkim odpoczynku odmaszerował pułk [13 pp] przez Cieślin—Ryczówek — Ogrodzieniec do Bzowa, gdzie przenocował,, a potem udał się przez Karlin—Giebło do Pilicy, na nowe stanowiska.Pułk zatrzymał się w marszu przed wspaniałym zamkiem, w przepięknym parku, przekopanym, niestety, rowami okopów, które artylerya rosyjska bez przerwy zasypywała granatami. Zamek sam robił wrażenie małej twierdzy z XIII. w. U stóp wzgórza, w przepięknem położeniu, ułożyło się jakby do snu miasto Pilica, choć było widowiskiem Operacyi wojennej. Właściciela zamku, p. Arkuszewskiego, wzięto pod dozór wojskowy. W nocy odbyła się przy wszelkiej ostrożności zmiana stanowisk. Nowo przybyli oficerowie mruczeli na niewygodne kwatery, bo rozmieszczono ich, jak poprzedników, po izbach portyera, stangretów i t.d. Tego było Trzynastakom za wiele i stanowczo zażądali zmiany na lepsze. Właściciel oprowadził ich wszędzie, ale pokazał im tylko te pokoje, które Moskale pociskami zrujnowali, przyczem pozwalał sobie na dość wrogie uwagi pod adresem przybyłych oficerów. Trafił jednak na Krakowskie Dzieci. Zagrożono mu też odrazu „z kantu", że jeżeli natychmiast nie wskaże w tym labiryncie wygodniejszych pokoi, to go „wyewakuują" za front bojowy, choćby ze względów czysto wojskowej natury i to bez pardonu. Groźba odniosła skutek. Znalazł się odrazu salon z fortepianem, sypialnia, jadalnia — wszystko gustownie i z przepychem umeblowane. Trzynastacy chcieli jednak właścicielowi udowodnić, że nie szukają na wzór rosyjski przepychów i że nie myślą właściciela w jego własnym domu ograniczać,zajęli tylko jadalnię, z prawem użycia od czasu do czasu fortepianu. Żołnierze poznosili wory napełnione piaskiem i w tej chwili okna worami pozatykali. W gruncie rzeczy stary ten zabytek architektury granaty rosyjskie porządnie uszkodziły. Najwięcej ucierpiała wspaniała sala bilardowa, do której wpadł szrapnel i zdemolował wszystko do szczętu. Na froncie względny spokój, tylko artylerya austryacka poluje na Moskali, jeżeli za dużo chcą użyć swobody za okopami lub rozłażą się w celach rekwizycyjnych. [1914]

 Budynek wyszedł z wojny uszkodzony a w jego otoczeniu,między innymi w parku, pojawiły się żołnierskie mogiły. Kolejny opis pałacu pochodzi z wydanego tuż przed II wojną „Ilustrowanego przewodnika po ziemi olkuskiej”: 

Zamek ten zbudował w r. 1610 Wojciech Padniewski Z czasem przerobiono zamek na wygodny i wspaniały pałac. Od zachodniej strony zachowały się jeszcze mury obronne i fosa. Od frontu fasada pałacu ma wygląd renesansowych budowli wielkopańskich, Od ganku wchodzi się do westibulu. Reprezentacyjne pokoje znajdują się na pierwszym piętrze. Na ścianach wiszą wartościowe sztychy francuskie i Orłowskiego. Meble, niektóre utrzymane i dostosowane do otoczenia, są już pochodzenia późniejszego. Zwiedzić pałac można za uprzednim zgłoszeniem się do uprzejmego gospodarza pałacu, a zarazem i kustosza tej narodowej pamiątki, p. Arkuszewskiego. Na uwagę zasługują tu następujące pokoje na piętrze: wielka sala balowa, odnowiona przez Epsteina i zaopatrzona w kopie portretów byłych właścicieli Pilicy. Jest tu więc portret Ottona Pileckiego, następny portret przedstawia Elżbietę, jego córkę, a żonę Jagiełły. Królowa przedstawiona jest, jako piękna kobieta, a nie tak, jak ją pomawia historia, że była to stara i brzydka wdowa po dwóch mężach. Dalej mamy portret Warszyckiego. U góry na ramie widnieje herb Abdank. Obok portret Padniewskiego, tego który rezydencję przeniósł ze Smolenia na zamek w Pilicy. U góry herb Nowina. Sąsiedni portret jest podobizną królewiczowej Józefiny Marii z Wesslów Sobieskiej. Na ramie herby Rzeczypospolitej, Sobieskich i Wesslów. Naprzeciw portretu Ottona Pileckiego wisi podobizna królewicza Konstantego Sobieskiego. Na ramie herby Rzeczypospolitej i Janina, Sobieskich. Na kominku są również herby Rzeczypospolitej (Pogoń i Orzeł). Sufit zdobią sztukaterie, posadzka— z tafli dębowych intarsowanych czarnym dębem. Z tego pokoju jest wejście na taras, z którego roztacza się wspaniały widok na Smoleń i cała okolicę. Bliżej, u stóp pałacu, zwierciadlane tafle stawów, a nad stawem fabryka drożdży, jedyna z przemysłowych zakładów dawnej uprzemysłowionej Pilicy. Papiernie i inne zakłady, dające utrzymanie setkom mieszkańców, wojna zrujnowała, a kryzys dokończył. W innych pokojach na uwagę zasługują piece holenderskie, nieduży zbiór saskiej porcelany, dwa stoliki w kształcie foremnego wieloboku, inkrustowane kością słoniową i szyldkretem Zachowało się parę kominków marmurowych z herbami byłych właścicieli. Ładnie prezentuje się pokój stołowy z kasetonowym sufitem i portretem Jerzego Zbaraskiego, fundatora szpitala. Fotele są obite skórą z wytłoczonymi herbami Belina (Brzozowskich) i Pilawa. Nadto sympatyczne wrażenie robią portrety obecnych właścicieli, pędzla Okunia i Daszewskiego, a szczególnie portret śp. Jadwigi Arkuszewskiej, która zmarła jako sanitariuszka podczas wojny z Bolszewikami. Ciekawym jest portret p. Arkuszewskiego (juniora) w mundurze Kawalera Maltańskiego. W sali bilardowe] wisi duży i ładny portret Modrzewskiej, słynnej polskiej artystki dramatycznej. Supraporty (obrazy nad futryną drzwiową) uzupełniają mile urządzenie wnętrza. W parku przed pałacem rośnie kitka okazów pięknych i rzadkich drzew. [1938]
 

Wnuk Kazimierza Arkuszewskiego tak opisuje pilicki pałac:

 Zamek na wysokim wzgórzu sprawiał romantyczne wrażenie. Był otoczony murem obronnym z basztami i fosami. Z obu stron rozciągały się oranżerie. W dole źródła Pilicy tworzyły rozległy staw. Stamtąd droga prowadziła przez żelazną bramę wjazdową, pod górę, wśród dużego parku wysadzanego starymi drzewami, aż do podjazdu. Tak zwany górny ogród owocowy znajdował się wewnątrz murów. Dolny ogród był większy i ciągnął się pod murami aż do rzeki. Do zamku wchodziło się przez obszerny hali, w którym stały zabytkowe szafy gdańskie, dwie armaty i trochę mebli.Z hallu szerokimi marmurowymi schodami szło się na piętro. Z lewej i prawej strony były wejścia do dwóch skrzydeł zamkowych i kaplicy. W prawym skrzydle znajdował się duży salon i jadalnia. Mój dziadek miał lam swój gabinet, drugą sypialnię oraz pokoje gościnne. W tej części toczyło się nasze życie codzienne. Pozostałe pokoje gościnne były w lewym skrzydle i na piętrze. Największa i najwspanialsza była sala balowa z czterema wielkimi oknami i wyjściem na rozległy taras, z którego roztaczał się śliczny widok na park i ruiny smoleńskiego zamku, należącego również do Pilicy. Sala balowa miała sześć zwierciadeł przedzielonych portretami byłych właścicieli, łącznie z Jakubem Sobieskim. Przyległą jadalnię zwaliśmy pokojem Zbaraskiego, bo wisiał tam jego portret. Ten pokój miał meble dębowe i boazerie. Z sali balowej przechodziło się do niebieskiego lub czerwonego salonu. Dalej był pokój bilardowy. Mój dziadek miał główną sypialnię z łazienką na piętrze w narożniku. Z okien widział, co się dzieje w ogrodzie i na podwórzu. Tam mieściła się stajnia koni cugowych i wierzchowych oraz wozownie i garaże. W pozostałych pokojach mieszkalnych były umywalki z ciepłą i zimną wodą. Wszędzie była elektryczność.

Powrót do spisu treści ↑